به گزارش پایگاه اطلاع رسانی استبصار، کتاب نهج البلاغه که نازله روح امام علی علیه السلام است برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیت و در حجاب خود خواهی ،معجونی است برای شفا و مرهمی است برای درد های فردی و اجتماعی ، و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانی. (از بیانات امام خمینی به مناسبت کنگره نهج البلاغه ۱۴۰۱)
عرش نیوز ؛ پیامبر اسلام هنگام رحلت دو امانت گرانبها براى جهانیان به ودیعه نهاد که عبارتند از قرآن و عترت طاهرین آن حضرت. در میان عترت و اهل بیت پیامبر نیز امیر المؤمنین على علیه السلام از مقامى ویژه برخوردار است. آیه قرآن او را نفس پیامبر صلى الله علیه و آله معرفى نموده و فضائل او به حدى است که کسى را توان شمارش آن نیست.
از جمله خصوصیات امیر مؤمنان علیه السلام که هیچ دوست و دشمنى آن را انکار نکرده فصاحت و بلاغت و سخنورى آن حضرت است.کلام امیر المؤمنین علیه السلام دو خصوصیت ویژه دارد:
اول: زیبایى و فصاحت و انسجام بىنظیر آن که آن را« فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق» قرار داده است.
دوم: تأثیر و نفوذ شگفت انگیز آن به طورى که نه تنها در آن زمان که پس از ۱۴ قرن هنوز هم هر شنوندهاى را تحت تأثیر قرار مىدهد.
در ارزش کتاب شریف نهج البلاغه هم همین بس که آن را « أخ القرآن» یعنی برادر کتاب خداوند دانستهاند. نهج البلاغه کتابى است که بزرگترین فصحا و بلیغترین گویندگان در طول تاریخ افتخار خویش را در محضر نهج البلاغه بودن دانستهاند.
اما نهج البلاغه کتابى نیست که تنها از حیث لفظ اوج قلههاى فصاحت را فتح کرده باشد، بلکه محتوا و مضمون این کتاب شریف نیز دنبالهرو قرآن است.
از زبان مؤلف
سید رضى علیه الرحمه در مقدمه نهج البلاغه چنین فرموده: « امیر المؤمنین علیه السلام در موضوعات و ابواب گوناگون کلماتى دارد و هر گاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه مىکند، هیچ شکى نمىکند که این سخنان از کسى است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپرى کرده است. وقتى در باب زهد داد سخن مىدهد گویى هیچ بهرهاى از غیر زهد و عبادت ندارد، گویى تمام عمر خویش را در گوشه خانهاى یا در پاى کوهى گذرانده که هیچکس را جز خودش ملاقات نکرده است.
هیچکس باور نمىکند این کلام کسى است که در جنگ آنچنان دلاورى مىکند و گردنهاى گردنکشان را مىزند و پهلوانان را به خاک مىافکند و خون آنان را بر زمین جارى مىکند و در عین حال او زاهدترین انسان و صالحترین افراد است. این از خصلتها و فضائل عجیب آن بزرگوار است که جمع بین اضداد کرده و صفات متضاد را یکجا جمع نموده است.
اولین گردآورندگان
به جهت مقام و منزلت امام على علیه السلام و جذابیت سخنان آن حضرت، اصحاب و یاران ایشان از همان دوران قرن اول هجرى خطبهها و سخنان حضرت را حفظ کرده و سینه به سینه نقل مىکردند. در این بین عدهاى براى حفظ این گنجینههاى گرانبها آنها را نوشته و به صورت کتب و جزواتى براى نسلهاى بعد به یادگار گذاشتند.
از جمله حدود یکصد و بیست کتاب قبل از نهج البلاغه تمام یا قسمتى از حجم خویش را به نقل کلمات گهربار آن حضرت اختصاص دادهاند. اولین کسى که سخنان آن حضرت را در کتابى گردآورد صحابى ایشان، زید بن وهب ( متوفاى ۹۶ هجرى) بود، در کتابى با نام ( خُطب أمیر المؤمنین علیه السلام). پس از او بزرگانى همچون نصر بن مزاحم منقرى ( متوفاى ۲۰۲ هجرى)، إسماعیل بن مهران ( متوفاى ۲۰۰ هجرى)، واقدى ( متوفاى ۲۰۷ هجرى) و مسعده بن صدقه را مىبینیم که هر یک اثرى به یادگار نهادهاند.
سید رضى کیست؟
مهمترین و معروفترین کتابى که به عنوان مجموعه سخنان حضرت على علیه السلام در اختیار ما است کتاب « نهج البلاغه» مىباشد. این کتاب توسط سید رضى جمع آورى شده است. سید رضى از بزرگترین علماى زمان خویش بود و علاوه بر رشتههاى مختلف علوم اسلامى یکى از بزرگترین ادباء و شعراى زمان خویش قلمداد مىشد. او در سال ۳۵۹ هجرى در شهر بغداد به دنیا آمد و در سال ۴۰۶ هجرى در همان شهر بدرود حیات گفت و در جوار کاظمین علیهما السلام مدفون گشت.
زمینهها
در اینجا زمینههاى پیدایش نهج البلاغه را در قرن چهارم هجرى بررسى مىکنیم.با وجود توجه و اهتمام خاص شیعیان بر حفظ و ضبط سخنان امیر المؤمنین علیه السلام ماندگارترین اثر در این زمینه در قرن چهارم هجرى شکل مىگیرد. قرن چهارم قرن آغاز غیبت کبرى است و شیعیان که با غیبت امام خویش مواجه شدند براى ایستادن روى پاى خویش و حفظ مذهب خود اقداماتى براى حفظ گنجینههاى گرانقدر و میراثهاى عظیم ائمه علیهم السلام انجام دادند. حرکت شیعیان در این عصر به قدرى چشمگیر بود که قرن چهارم به قرن تألیف و ترجمه و تدوین کتب اسلامى مشهور گشته است. در این دوران حوزههاى علمیه فراوانى در کشورهاى اسلامى تشکیل شد و علماى بزرگوار با تمام تلاش خود براى پرورش افراد مستعد و نشر علوم اهلبیت علیهم السلام دست به کار شدند. قرن چهارم شاهد تشکیل اولین حکومت شیعى در جهان اسلام بود.« آل بویه» در سال ۳۳۴ هجرى بغداد را فتح کردند و علماى شیعه در بغداد با تمام توان به فعالیت و نشر افکار تشیع پرداختند.
شیعیان نیز در سایه این حکومتها از انزوا بیرون آمدند و توانستند آزادانه مناسک و افکار خویش را اعلام نمایند. قرن چهارم دوران شکوفایى شعر و ادب شیعى هم بود و سید رضى از جمله چهرههاى آشنا و برجسته قرن چهارم هجرى است.در این قرن کتابخانهها رونق گرفت و تنها در کتابخانه سید مرتضى در بغداد ۸۰ هزار کتاب وجود داشت. کتابخانه دار الحکمه بغداد نیز ۱۰ هزار نسخه خطى نفیس و هزاران جلد کتاب دیگر داشت.آزادى شیعیان به حدى رسید که در تشییع جنازه شیخ مفید (استاد سید رضى) حدود ۸۰ هزار نفر شرکت کردند که این رقم در تاریخ آن روز بىسابقه بود.
با توجه به مطالب یاد شده زمینه کاملاً مساعدى که براى سید رضى مهیّا شده بود تا دست به تألیف مهمترین و ماندگارترین اثر شیعه پس از قرآن بزند روشن شد. سید رضى نیز با نهایت دقت و حوصله از منابع بسیار ارزشمندى که در اختیار داشت کتاب « نهج البلاغه» را جمع آورى نمود.
انگیزه نگارش
سید رضى در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آورى این کتاب شریف چنین بیان مىدارد: من در سنین جوانى شروع به تألیف کتابى در خصائص ائمه علیهم السلام نمودم که اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده جمع آورى نمایم. زمانیکه خصائص مربوط به امیر المؤمنین علیه السلام را به اتمام رساندم مشکلاتى پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل نمایم. در پایان فصول این کتاب فصلى در کلمات قصار آن حضرت آمده بود، لکن خطبهها و نامههاى مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم.چون عدهاى از دوستان این فصل از کتاب را دیدند برایشان بسیار جالب بود، لذا از من درخواست کردند کتابى مستقل پیرامون کلمات گرانبهاى امیر مؤمنان علیه السلام در موضوعات گوناگون تألیف نمایم. من هم که دیدم چنین گردآورى تاکنون انجام نشده، دست به کار تألیف این کتاب عظیم شدم … و نام آن را نهج البلاغه نهادم.
چرا نهج البلاغه
اینکه چرا سید رضى نام کتاب خویش را نهج البلاغه (روش بلاغت) گذاشته است از مقدمه کتاب بخوبى روشن مىشود.سید رضى، که خود ادیب و شاعرى توانا است، چون اعجاز امیر المؤمنین علیه السلام را در زمینه بلاغت و فصاحت دید با جمع آورى این کتاب عظمت امیر المؤمنین علیه السلام را در این فضیلت، علاوه بر فضیلتهاى فراوان دیگر، به اثبات رساند.
او با این کتاب اثبات کرد که، تنها پرچمدار و یکه تاز میدانهاى سیاست و جنگ و زهد و عبادت و اولین مسلمان و بالاترین مسلمان، در زمینه ادب و سخنورى نیز به بالاترین درجات آن رسیده و در مقامى است که هیچ انسان دیگرى به آن حد از اعجاز نرسیده است. البته در این بین حساب پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله که على علیه السلام نفس اوست، از دیگران جداست.پس چون سید رضى هدفش اثبات این زمینه از فضائل امیر المؤمنین علیه السلام بود نام کتاب خویش را «نهج البلاغه» نهاد.بخاطر رعایت این جنبه است که سید رضى هیچ گونه ترتیب موضوعى براى نهج البلاغه قرار نداده است. همچنین در ذکر خطبهها و نامهها در بسیارى موارد تقطیع نموده و تنها مقدارى از خطبهها را که بیشتر توجه او را به خود جلب کرده، آورده است.
روش سید رضى
سید رضى در جمع آورى سخنان على علیه السلام روشى مخصوص به خود داشته است و آن اینکه:سید رضى بناى نوشتن و جمع آورى مجموع سخنان على علیه السلام را نداشته، به همین جهت، از بین منابع فراوانى که داشته قسمتهایى را گلچین نموده است.او خود نیز در مقدمه کتاب به این نکته اشاره کرده که آنچه مىآورد مختار و انتخاب شدههایى از کلمات و نامههاى آن حضرت است.
سخنان حضرت
برخى چنین پنداشتهاند که سخنان امیر مؤمنان على علیه السلام تنها حجمى معادل نهج البلاغه دارد یا خطبهها و نامههاى آن حضرت را منحصر در همان تعداد نمودهاند در حالى که چنین نیست. مسعودى که حدود یکصد سال قبل از سید رضى مىزیسته، در «مروج الذهب» مىگوید: هم اکنون چهار صد و هشتاد و اندى خطبه از على علیه السلام در دست مردم است. آمدی د ر«غرر الحکم» پانزده هزار کلمه قصار از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده است در حالى که کلمات قصار نهج البلاغه ۴۸۰ کلمه است.کتب فراوان دیگرى نیز پیرامون کلمات آن حضرت تحریر شده مانند تحف العقول، روضه الواعظین و… که بیش از یکصد و اندى کتاب قبل از نهج البلاغه خطبههاى امیر المؤمنین علیه السلام را جمع کردهاند.
ترتیب نهج البلاغه
نهج البلاغه داراى سه محور اصلى است:
خطبهها:
شامل ۲۳۹ خطبه است
نامهها:
شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آنها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده است.
کلمات قصار:
شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع مىباشند.
منابع نهج البلاغه
سید رضى در تألیف نهج البلاغه از کتابخانه شخصى خود و کتابخانههاى بزرگ سید مرتضى و بیت الحکمه بغداد و دیگر کتابخانههاى موجود استفاده کرده است. گرچه خود سید رضى جز در مواردى اندک نام منابع خویش را در متن کتاب ذکر نکرده، اما آنچه از منابع مورد استفاده او به دست آمده در کتب شرح نهج البلاغه به طور مفصل بیان شده است.
از جمله این منابع است: البیان و التبیین از جاحظ؛ المقتضب، از مجرد؛ مغازى، سعید بن یحیى اموى؛ الجمل، واقدى؛ المقامات فی مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام، ابو جعفر اسکافى؛ تاریخ طبرى و…
اسناد نهج البلاغه
اشکالى که از دیرباز به نهج البلاغه مىکردند این بود که سید رضى سندهاى روایات خویش را حذف کرده بنابر این، این کتاب از نظر علمى اعتبار چندانى ندارد و تنها در حد یک کتاب ادبیات مىتوان از آن بهره جست.
با توجه به این اشکال از قرنها قبل بزرگان علما در صدد جمع آورى مصادر نقل سید رضى بودهاند و خطبهها و نامهها و کلمات قصار نهج البلاغه را از منابعى قبل از سید رضى جمع آورى کردهاند.
هم اکنون چندین جلد کتاب موجود است که تمام منقولات سید رضى را با ذکر طرق گوناگون مسندا نقل کردهاند. در بعضى موارد نیز براى یک خطبه دهها سند و منبع آوردهاند که تفصیل آن را مىتوانید در کتب مذکور بیابید. از جمله کتب مصادر نهج البلاغه مىتوان به عناوین زیر اشاره نمود:
۱. مصادر نهج البلاغه و أسانیده از سید عبد الزهراء حسینى
۲. مدارک نهج البلاغه از هادى کاشف الغطاء
۳. مصادر نهج البلاغه از سید هبه الدین شهرستانى
۴. اسناد و مدارک نهج البلاغه( فارسى)، از محمد دشتى و دهها عنوان دیگر در این زمینه.
شرح
پیرامون این کتاب شریف شرحهاى فراوان نگاشته شده و برخى بزرگان کتابهایى براى فهرست اسامى شرحهاى نهج البلاغه نوشتهاند. از جمله شیخ حسین جمعه در کتاب« شروح نهج البلاغه» ۲۱۰ شرح نام برده و آقاى رضا استادى در کتابنامه نهج البلاغه نام ۳۷۰ شرح را ذکر کرده است ( همراه با ترجمه).علاوه بر اهمیت و اعتبار این کتاب شریف، صعوبت و سختى درک آن نیز نیاز آن را به شرح بیشتر کرده است.
معروفترین شروح نهج البلاغه عبارتند از:
۱. شرح ابن میثم بحرانى متوفاى ۶۷۹ هجرى
۲. معارج نهج البلاغه ظهیرالدین بیهقی متوفای ۴۹۹ هجری
۳. شرح ابن ابى الحدید معتزلى متوفاى حدود ۶۵۵ هجرى
۴. شرح شیخ محمد عبده، متوفاى ۱۳۲۳ هجرى( مفتى مصر در آن زمان)
۵. شرح علامه محمد تقى جعفرى( معاصر)
۶. منهاج البراعه از قطب الدین راوندى، متوفاى ۵۷۳ هجرى
۷. شرح فخر رازى مفسر بزرگ اهل تسنن، متوفاى ۶۰۶ هجرى
۸. حدایق الحقایق قطب الدین کیدری قرن ششم
۹. بهج الصباغه علامه شوشتری ۱۴۱۵
۱۰. فی ظلال نهج البلاغه محمد جواد مغنیه ۱۴۰۰
مستدرکات
براى «نهج البلاغه» به لحاظ اهمیتى که در نظر بزرگان داشته، چندین کتاب به عنوان مستدرک نهج البلاغه نوشته شده است.انگیزه نوشتن مستدرک براى یک کتاب آن است که ترتیب و حجم کتاب هیچ تغییرى نکند و اعتبار و مقبولیت و شهرت آن آسیب نبیند و در عین حال آنچه مربوط به موضوع کتاب است و در آن کتاب نیامده در کتابى دیگر ضمیمه گردد.
از جمله مستدرکات نهج البلاغه است:
۱. مستدرک نهج البلاغه از هادى کاشف الغطاء
۲. نهج السعاده در ۸ جلد از محمد باقر محمودى
۳. غرر الحکم و درر الکلم از آمدى
۴. التذییل از اسماعیل حلبى
۵. ملحق نهج البلاغه از احمد بن یحیى و…
ترجمه
نهج البلاغه کتابى است که به جهت فصاحت و بلاغت بالاى آن بسیارى از عرب زبانان هم از درک مفاهیم آن عاجزند چه رسد به غیر عربها، به همین جهت به زبانهاى مختلف ترجمههاى فراوان شده است. ترجمههاى فارسى نهج البلاغه حدود ۳۰ عنوان است که از قرنهاى قبل تا بحال به فراخور حال منتشر شده‌اند.
از جمله معروفترین ترجمههاى فارسى نهج البلاغه در عصر حاضر عبارتند از:
۱. ترجمه فیض الاسلام
۲. ترجمهاى توسط آقاى مبشرى
۳. ترجمه عبدالمحمد آیتی
۴. ترجمه جواد فاضل
۵. ترجمه میرزا خلیل کمره ای
۶. ترجمه محمد علی شرقی
۷. ترجمه آیت اللّه مکارم شیرازى
۸. ترجمه علامه محمد تقى جعفرى
۹. ترجمه دکتر شهیدى( تقریبا جدیدترین ترجمه این کتاب است)
۱۰. ترجمه آقاى مصطفى زمانى و…
کتب موضوعات
از کارهاى بسیار ارزشمندى که پیرامون این کتاب عظیم شده استخراج موضوعات و چینش مطالب کتاب بر اساس موضوعى است. در این زمینه نیز بزرگانى از شیعه و غیر شیعه دست به قلم بردهاند که برخى تنها موضوعات را لیست نموده و آدرس دادهاند، برخى دیگر موضوعاتى کلى انتخاب نمودهاند و در ضمن تقسیم موضوعى، شرح و توضیحى نیز بر مطالب نوشتهاند.
از کتب موضوعات نهج البلاغه است:
۱. نهج الصباغه از علامه تسترى، که ۶۷ موضوع کلى انتخاب کرده و پیرامون هر یک شرح و تفسیرى هم نوشته است.
۲. الدلیل، از على انصاریان با یکصد موضوع
۳. الهادى، از آیت اللّه مشکینى که ۶۲۵ موضوع انتخاب نموده است.
۴. تصنیف نهج البلاغه از لبیب بیضون با ۴۲۵ موضوع
۵. الکاشف از دکتر مصطفوى
۶. المعجم المفهرس از محمد دشتى که در ضمن کار معجم نویسى ۴۵۶۰۰ موضوع و تیتر بر کلمات امیر مؤمنان علیه السلام زده است.
نسخههاى خطى
کتاب شریف نهج البلاغه از غنىترین منابع اسلامى از حیث نسخههاى خطى است. نسخههاى این کتاب از عصر مؤلف در قرن پنجم هجرى تا کنون بصورت پیوسته موجود است. در کتابخانههاى مختلف بیش از ۱۳۰ نسخه خطى معتبر از نهج البلاغه یافت شده از جمله:
۱. نسخهاى مربوط به سال ۴۲۱ هجرى در کتابخانه آیت الله حسن زاده آملى.
۲. نسخهاى از سال ۴۸۵ هجرى متعلق به علامه سید محمد على روضاتى.
۳. نسخهاى مربوط به سال ۴۸۳ هجرى که با نسخه حسن بن یعقوب نیشابورى مقابله شده است.
و نسخههاى فراوانى در کتابخانههاى آستان قدس رضوى علیه السلام و کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى در قم و…
منابع
نهج البلاغه
فرهنگ کتب حدیثی شیعه/سید محمود مدنی/نشر بین الملل
نرم افزار جامع احادیث نور
شرح نهج البلاغه/ابن میثم بحرانی/آستان قدس
شرح نهج البلاغه/ ابن ابی الحدید/موسسه الهدی
