شیعیان اندونزی را می توان به دو گروه شیعیان قدیم و شیعیان جدید تـقسیم بندی کرد. گروه اول را عمدتاً سادات تـشکیل می‌دهند. گروه دوم، آن گروه از شیعیان هستند که اکثر قریب به اتفاق آنها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به مذهب شیعه روی آورده اند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی استبصار، اندونزی بزرگترین مجمع الجزایر کره خاکی و چهارمین کشور پرجمعیت جهان می‌باشد و از این لحاظ بزرگترین کشور اسلامی نیز به شمار می‌رود. به دلیل جایگاه و اهمیتی که اندونزی از لحاظ جمعیتی و در برگیری برخی مسایل ژئوپلیتیکی دارد به بررسی وضعیت مسلمانان و شیعیان اندونزی می پردازیم:
مقدمه
با آن که اسلام دیرتر از بسیاری کشورهای دیگر وارد اندونزی شد، به تدریج سراسر جزایر مسکونی آن را تحت پوشش قرار داد و نکته قابل توجه آن که ورود و گسترش اسلام برخلاف برخی از نقاط دیگر؛ نه از راه لشکر کشی، بلکه به گونه مسالمت آمیز و فرهنگی بوده است.
این شیوه ورود و گسترش اسلام در حیات فرهنگی و تعامل مردم آن دیار با دین از سویی و روابط مذاهب اسلامی با یکدیگر از طرف دیگر، بی‌تأثیر نبوده ، به طوری که مردم اندونزی در سایه باور ژرف به اسلام و به کار بستن احکام آن توانستند هویت یابند. اندونزی که بزرگترین کشور اسلامی بوده، ازنظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشوری راهبردی می‌باشد و به همین دلیل، غرب درصد تجزیه اش برآمده است. تنگه تیمور شرقی که بسیار راهبردی است را از آن جدا کرده و کشوری جدید نامیدند. در ادامه با مروری بر اسلام در اندونزی به مباحث مربوط به شیعیان در این کشور می پردازیم.
شیعه در اندونزی
در حال حاضر حدود ۱% از مسلمانان اندونزی را شیعیان تشکیل می دهند. که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا به حال، حیات مجدد یافته و از لحاظ رشد فکری و سیاسی، همواره رو به رشد بوده است. فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم، در ترویج مذهب و تربیت و تدریس تعالیم اهل البیت (علیهم السلام) به شیعیان و آشنا نمودن اهل سنت با این تعالیم، نقش بسزایی دارند. شیعیان اندونزی را میتوان به دو گروه شیعیان قدیم و شیعیان جـدیـد تـقسیم بندی کرد. گروه اول را عمدتاً سادات تـشـکیل می‌دهند که علیرغم گذشت زمان و تغییر مذهب، بخش عمده‌ای از این گروه، هنوز هم خود را شیعه امامیه دانسته، انتساب خود به اهل بیت(ع) را موجب شرافت و افتخاری بزرگ برای خود می دانند. گروه دوم، آن گروه از شیعیان هستند که اکثر قریب به اتفاق آنها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به مذهب شیعه روی آورده اند. این گروه که جمعیتی بین پنجاه تا هشتاد هزار نفر را تشکیل می دهند، امروزه در نواحی و مناطق مختلف اندونزی، از جمله جاکارتا، سولاوی، بـانـدونگ و برخی مناطق دیگر، پراکنده هستند و از جایگاه و موقعیت اجتماعی مناسبی نیز نسبت به دیگر هم کیشان خود در کشورهای تایلند و مالزی برخوردار می باشند.(اسدی، ۱۳۶۶: ۱۴ -۲۰)
هم اکنون جمعی از سادات اندونزی، شیعه مذهب هستند و جمعیت قابل توجه شیعیان این کشور را سادات تشکیل می‌دهند. نکته قابل توجه، این که اسلام شیعی از بُعد تاریخی، مدت زیادی است که در اندونزی حضور داشته و تصوّف فلسفی جنبش وجودیه در سده هفدهم، در منطقه آچه و بخش «حکایات» از ادبیات کلاسیک مالایی از جمله جریان‌های قوی پیرو شیعه بوده‌اند. مراسمی با روح شیعی همچنان در شبه جزیره وجود دارد؛ اگر چه بسیاری از شرکت کنندگان آنها، سنّی‌هایی هستد که از اصل و منشأ این بزرگداشت‌ها بی‌اطلاعند. تمایل اخیر به احیای اسلام شیعه در اندونزی از اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی به این سو و تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران ایجاد شد. البته تعداد دیگری از شیعیان در باندونگ و سورابایا ساکنند. با توجه به این که اندونزی، کشوری است که بیشترین تعداد مسلمانان را در جهان دارد و نیز گستره فرصت‌هایی که شیعیان خود را تحت نظر نظام سیاسی حاضر، ساماندهی می کنند، تعداد شیعیان این کشور در مقایسه با بعضی دیگر از کشورهای منطقه، بیشتر خواهد بود. وزارت خارجه آمریکا در گزارش سالانه مربوط به آزادی مذهبی طی سال ۲۰۰۵ میلادی اعلام کرده «بین یک تا سه میلیون پیرو شیعه در این کشور ساکنند». ( کریستوف ماریکینوسکی، بی تا: ۹) و البته از سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۶ میلادی هنوز آمار رسمی در خصوص تعداد شیعیان اندونزی منشر نشده ، این مسائل باعث می‌شود تا اندونزی به عنوان کشوری که در منطقه، بیشترین تعداد شیعیان در آن ساکن هستند، مطرح باشد.
بیشتر شیعیان در شهرهای جاکارتا، باندونگ، بانگیل، بوگور، جوکجاکارتا (با سه روستای کاملاً شیعه در حومه جوکجاکارتا)، سمارانگ، ماکاسار، لامپونگ و مالانگ هستند. «وجود ۸۰۰ خانوار شیعه و برگزاری نماز جماعت و جمعه توسط شیعیان در مسجدی که دیوار داخلی آن مزین به نام چهارده معصوم است و مشهور به مسجد شیعیان می‌باشد، از ویژگی‌های شهر جپارا است.( نمایندگی جامعه المصطفی در اندونزی، بی تا: ۸٫)
شیعیان هیچ نقشی در تشکیلات حکومت ندارند. (گزارش سفربه اندونزی، رسول جعفریان، سایت شیعه آنلاین.) آنها اغلب مطالعات خوبی داشته و از فارغ التحصیلان دانشگاهی هستند. (کریستوف ماریکینوسکی،بی تا: ۱۳) درکشور اندونزی در دوره “سوهارتو”، شیعیان به عنوان تهدید عمده‌ای علیه حکومت به حساب می‌آمدند؛ لیکن پس از دوره “سوهارتو”، به نظر می‌رسد شیعیان این کشور از وضعیت کلی به وجود آمده در خصوص آزادسازی سیاسی بهره بردند. ( طالب ، ۱۳۹۰ : ۵۸ ـ ۵۷) (طوسی،۱۳۹۱: ۶۳)
مراکز فرهنگی و دینی و آموزشی شیعیان
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران عالمان شیعی علناً مذهب تشیع را در میان مردم مطرح کردند و در حال حاضر کشور اندونزی شاهد حرکت بزرگ مذهب تشیّع است، شیعیان اندونزی مناطقی را برای زندگی کردن انتخاب کرده اند که در همان شهرها مراکز مهمّ تشیع وجود دارد و شیعیان فعالیت های مذهبی، برنامه‌های آیینی و تبلیغی خود را در آنها اجرا کنند. ( منصوری ، ۱۳۷۸: ۹۴ )
مهمترین آن مراکز عبارتند از:
۱٫ مسجد؛ همانطوری که می‌دانیم مهمترین مرکز دینی اسلام مسجد است که از نام آن پیداست که مسجد محل سجده و عبادت خداوند است، البته کارکرد مسجد منحصربه عبادت نیست؛ زیرا رسول اکرم (ص) از نخستین روزهایی که مسجد را در اسلام بنا نهاد، افزون بر نماز و عبادت فعالیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را نیز در آن سامان می‌داد.( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
شیعیان اندونزی نیز مسجد را تنها محلّ عبادت نمی‌دانند و امور مذهبی، فرهنگی و اجتماعی خود را در آن سامان می‌دهند. مشهورترین مسجد شیعیان اندونزی عبارتند از: “مسجد الهدی” در جاکارتا، “مسجد شهر سمارنگ”، و “مسجد الثقلین” در شهر باغیل. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
۲٫ حسینیه؛ در اندونزی حسینیه‌ها کوچک‌تر از مسجد است و در اصل برای بانوانی ساخته شده تا فعالیت هایی نظیر نماز جماعت، آموزش قرآن و تفسیر آن و نیز مراسمات مذهبی را به طور جداگانه انجام دهند، با وجود این، گاهی برادران برای برگزاری مراسم های مهمی همچون ولادت پیامبر اکرم(ص)یا دهم محرّم، از خواهران دعوت می‌کنند تا در مسجد شرکت کنند. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
مهمترین حسینیه هایی که در حال حاضر خواهران در آن فعالیت می‌کنند عبارتند از: “حسینیه الهنتدی المعصومه” در باغیل، “حسینیه الکوثر” در شهر مالانخ و “حسینیه الهادی” در پکالاغان. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
۳٫ مؤسّسه؛ یکی دیگر از مرکز مهم شیعیان اندونزی موسسات هستند. هر مؤسسه دارای مدرسه علمیه یا دانشگاه است که طلاب علوم دینی در آنجا آموزش می‌بینند و مهمترین مؤسسات اندونزی عبارتند از:
الف. مؤسسه الهدی که در جاکارتا قرار دارد نوع فعالیت این مؤسسه عبارت از:
۱- ترجمه کتب فارسی و عربی به زبان اندونزی و نشر آن؛ مسلمانان اندونزی
۲- نشر مجله‌های فرهنگی و اجتماعی؛
۳- جمع‌آوری خمس و زکات و نذورات
۴- آموزش طلاب در دانشگاهی که متعلّق به خود به نام “دانشگاه ICAS”؛ ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
ب. مؤسّسه شهید مطهّری که در باندوغ قرار دارد. فعالیتهای این موسسه عبارت است از:
۱- نشر مجله‌ها؛
۲- جمع‌آوری خمس و زکات و نذورات و امثال اینها،
۳- آموزش طلاب دبیرستانی در مدرسه‌ای که متعلق به خود مؤسّسه به نام «دبیرستان شهید مطهّر» است؛
۴- برگزاری مراسم مذهبی؛( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
ج. موسّسه اسلامی “YAPI ” که در باغیلی قرار دارد، نوع فعالیت آن:
۱- ترجمه کتب فارسی و عربی به زبان اندونزی و نشر آن؛
۲- نشر مجله‌ها فرهنگی و آموزشی؛
۳- آموزشی طلاب راهنمایی و دبیرستانی در مدرسه‌ی خود که این مدرسه شبانه روزی است و خوابگاه جداگانه برای دختران و پسران دارد؛
۴- برگزاری مراسم مذهبی. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
مؤسسه‌های دیگری هم وجود دارد که اغلب فعالیت های آنها شبیه هم هستند، مثلا: مؤسّسه الهادی که در پاکالوغن قرار دارد، یا مؤسّسه الجواد (علیه‌السلام) که در بانودغ قرار دارد.
معمولا بعد از اتمام درس، بعضی از فارغ التحصیلان این مؤسّسات یا مدارس علمیه برای تکمیل آموزشی تعالیم دینی خود به ایران و سوریه اعزام می شوند. (ازنگاه دیگران، ۱۳۹۰: ص ۷)
حوزه های علمیه اندونزی
حوزه‌های علمیه شیعه در جزیره جاوه قرار داشته و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تشکیل شده‌اند:
۱٫ معهد اسلامی دارالتقریب در سال ۱۹۹۹ میلادی در منطقه جاوه وسطی در شهر جپارا با مدیریت شیخ مقداد ترکان تأسیس گردیده و در حال حاضر توسط خودش اداره می شود.
۲٫ حوزه علمیه الهادی در شهر پکالونگان (جاوه مرکزی) با مدیریت سید احمد بارقبه از فارغ التحصیلان جامعه المصطفی، در سال ۱۹۸۹ میلادی تأسیس گردید.
۳٫ حوزه علمیه مدینه العلم در منطقه دِپوک جاکارتا با مدیریت دکتر سید عبدالرحمن العیدروس، در سال۱۹۹۷ میلادی در منطقه جاوه غربی در حومه جاکارتا تأسیس گردید.
۴٫ حوزه علمیه امام صادق(ع) در شهر بانگیل، یکی از سه مجموعه واحدهای آموزشی زیر نظر مؤسسه معهد اسلامی بانگیل است که تحت اشراف و ریاست آقای سید محمد بِن علوی قرار دارد. در حال حاضر، اداره این مدرسه به عهده آقای سید محسن السقاف می باشد.
۵٫ حوزه علمیه رسول الأعظم(ص) در شهر جاکارتا با مدیریت سید حسین شهاب از فارغ التحصیلان جامعه المصطفی، در سال ۲۰۰۹ در شهر جاکارتا تأسیس گردید.
۶٫ حوزه علمیه امیرالمومنین(ع) با ریاست آقای عبدالله سقاف در شهر بوگور حدود ۶۰ کیلومتری جاکارتا قرار دارد. (گزارش نمایندگی جامعه المصطفی در اندونزی، ۱۳۹۳: ۱۵ ـ ۱۰) این مدرسه توسط استاد فؤاد الهادی اداره می شود. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
موسسه های نشر معارف شیعی
برخی از ناشرانی که معارف شیعی را در کشور اندونزی نشر می دهند عبارتند از: الهدی، میزان، لنترا، ایمان (پوستاکاهیدایا، یاپی).مسلمانان اندونزی
حدود سیصد مرکز و مؤسسه به عنوان پیرو اهل بیت(ع) و مهمترین آنها عبارتند از:
۱٫ معهد اسلامی بانگیل که توسط مرحوم سید حسین الحبشی تأسیس شد؛
۲٫ بنیاد شهید مطهری (SMS) در شهر بندونگ با مسئولیت دکتر جلال الدین رحمت که در سال ۱۹۹۰ تأسیس شد؛
۳٫ مؤسسه الجواد(ع) در باندونگ جاوه غربی، مؤسس آن سیّد حسین محمد الکاف است (همچنین از جمله اعضای جامعه عربی حضرامی می‌باشد. به نظر می‌رسد که این مؤسسه از دیدگاه سیاسی در خط کلی ایران حرکت می‌کند) (طوسی، ۱۳۹۱: ۶۲)
۴٫ مؤسسه آل‌البیت(ع) وابسته به دفتر آیت ا… سیستانی زیر نظر حجت الاسلام سیدفارس موسوی؛
۵٫ مؤسسه الکوثر در شهر مالانگ؛
۶٫ مؤسسه الباقر در جاوه شرقی؛
۷٫ مرکز فرهنگی اسلام (ICC) در جاکارتا؛( جعفریان، ۱۳۸۷: ۶۲۸)
۸٫ جماعت ایکاتان اهل‌البیت اندونزی(IJABI) به ریاست کانگ جلال (جلال الدین رحمت) که انجمن شیعه در جاوه محسوب می‌شود و در تمام کشور شعباتی نیز دارد. این جماعت در بخش انتشارات و ساماندهی کنفرانس‌ها و نیز گفت‌وگو و نزدیکی بیشتر با اهل تسنن و سایر گروه‌های دینی در کشور، فعالیت زیادی داشته است؛
۹٫ مؤسسه اسلامی فاطمه یا یایاسان فاطیما در جاکارتا که دارای کتابخانه غنی از کتاب‌های شیعه به زبان‌های اندونزیایی، عربی و انگلیسی می‌باشد. (طوسی، ۱۳۹۱: ۶۱)
۱۰٫ مؤسسه الکاظم در چیربون واقع در استان جاوه غربی
۱۱٫ مؤسسه مع الحق در جاکارتا( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۳)
جمع بندی
انقلاب اسلامی ایران تاثیرات عمیقی در حیات فکری مسلمانان در جنوب شرقی آسیا و از جمله اندونزی به جا گذارده، ترجمه و انتشار آثار حضرت امام خمینی (ره) و دیگر متفکران ایرانی مثل شهید مطهری(ره) باعث تغییر تدریجی گفتمان رایج اسلامی در منطقه شده است. البته از آنجا که عقاید امام خمینی(ره) از سوی مقامات آن کشور به دقت کنترل و مهار می‌شد، آثار محدودی در مورد فلسفه و اهداف حضرت امام(ره) منتشر شده که علت آن عمدتا به خاطر ترس از مقابله حکومت ها بوده ؛ ضمن این که در زمینه توصیف انقلاب و نقش حضرت امام(ره)، آثار متعددی به چشم می خورد، اما آثار کسانی که در تدوین ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران موثر بوده‌اند در اندونزی دارای بازار خوبی بوده، به طوری که در سال ۱۹۸۲ چاپخانه‌ای به نام میزان در شهر باندونگ اندونزی تاسیس شد که کتب شیعی را منتشر می‌کرد. آثار اندیشمندان ایرانی شیعی در کنار آثار سید قطب، ابوعلی مودودی، حسن البنا و … به طور گسترده در اندونزی منتشر شده است. در سال های بعد، آثار دیگر متفکران اسلامی مثل شهید مطهری(ره) و علامه طباطبایی(ره) نیز به تدریج ترجمه و نشر یافته و موضوعات مطروحه در آثار ایشان در نشریات مذهبی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و واژگان جدیدی در ادبیات اسلامی منطقه رواج می‌یابد.
با این حال در دهه های گذشته، شاهد افزایش تعداد مدارس و بیمارستانهای اسلامی و تشکیل موسسات جدید مثل بیمه اسلامی، بورس اسلامی و موسسات متعدد اسلامی در کشور اندونزی هستیم. شایان ذکر است که بسط و تعمیق فرآیندهای احیای اسلامی در این منطقه مهمترین عامل گسترش جلوه‌های اسلام‌گرایی است و انقلاب اسلامی ایران یکی از عوامل موثر در این فرایند می‌باشد.
منابع
اسمیت دتیوس ، سرزمین و مردم اندونزی، ترجمه پرویز داریوش، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۰
ام. سی. ریکلفس، تاریخ جدید اندونزی، ترجمه عبدالعظیم هاشمی نیک، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۰
جغرافیای جهان اسلام:غلامرضا گلی زواره، قم، مؤسسه امام خمینی قدس‌سره، ۱۳۸۵
جایگاه و نقش جامعه المصطفی(ص) در آینده جهان اسلام از طریق شناسائی فرصت ها و تهدیدات ممکن،پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۳
جهان اسلام: مرتضی اسدی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۶
دایره المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ، ۱۳۷۲
سفارت جمهوری اندونزی در تهران، اندونزی امروز، تهران، سپهر و آتش، ۱۳۳۴
شاین، ادگار فرهنگ سازمانی، ترجمه محمد ابراهیم محجوب، تهران، فرا، ۱۳۸۰
طالب حمید، کتاب اندونزی، پژوهشکده مطالعات منطقه‌ای، پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۰٫
گودرزی، غلامرضا؛ تصمیم گیری استراتژیک: مطالعه موردی رویکرد موعود گرایی شیعه، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)،۱۳۸۷
گروهی از نویسندگان، مدل های کلیدی مدیریت، ترجمه علی اکبر فرهنگی و دیگران، تهران، رسا، ۱۳۸۶
گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، مرکز اسناد پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی ۱۳۹۳٫
قدیری، روح‌الله؛ بررسی و شناخت روش های مطالعه آینده، تهران، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی، بی تا.منصوری خلیل ، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ کوثر- شماره ۲۵، فروردین ۱۳۷۸
فتحی، کورش، ارزشیابی اثربخشی دورههای آموزشی، تهران، آییژ، ۱۳۸۴
ولک برنارد، تاریخ اندونزی، ترجمه ابوالفضل علی‌زاده طباطبایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۴
ابنا
