دانلود فایل با فرمت PDF- فقط متن
برای دیدن تصاویر، با کیفیت اصلی بر روی آن ها کلیک نمائید
توضیح سؤال:
یکی از موارد اختلاف میان شیعیان واهل سنت کیفیت وضو گرفتن است؛ مثل مسح کردن پا و یا شستن آن. میخواستم این مسأله را روشن کنید که پیامبر اسلام و امیر مؤمنان علیهما السلام ، همانند شیعه وضو می گرفتند یا به روش اهل سنت.؟ اگر روایات صحیح اهل سنت را بررسی کنید ممنون می شویم تا این مسأله برای جوانانی همانند بنده، روشن شود.
پاسخ اجمالی:
آیه‌ی وضو که در قرآن کریم به صورت بسیار روشن اعمال وضو را بیان کرده است و طبق آن، صورت و دستها شسته می شود، و سر و پاها مسح میگردد.
برخی علمای اهل سنت همانند ابن حزم، تصریح کرده اند که حکم قرآن مسح است و ذیل این آیه روش بزرگان صحابه از جمله امیرمؤمنان علیه السلام، ابن عباس و برخی دیگر را نقل کرده که قائل به مسح بوده است.
از دیدگاه روایات نیز در منابع اهل سنت از جمله مسند احمد بن حنبل، مصنف ابن ابی شیبه و سنن ابن ماجه و دیگر منابع معتبر آنها روایات صحیح ذکر شده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیر مؤمنان علیهما السلام، در هنگام وضو گرفتن سر و پاهای مبارک شان را مسح می کرده اند؛ بنابراین، وضوی شیعیان مطابق روش و سیره آن بزرگواران است.
این روایات توسط محققان و علمای اهل سنت تصحیح شده است.
برخی روایاتی که معارض این موضوع هستند، یا از نظر سند مشکل دارند و یا در مقام تعارض با قرآن و روایات صحیح و معتبری که ذکر میشود، تاب مقاومت ندارند و عملکرد خود صحابه نیز نشانگر بطلان این روایات معارض است.
پاسخ تفصیلی:
مقدمه:
«وضو» یکی از واجبات مهم اسلامی است که انجام فریضهی نماز، بدون آن و یا بدل (تیمم) آن و یا غسل، صحیح نبوده و مورد قبول خداوند متعال نیست.
خداوند متعال در قرآن کریم کیفیت وضو و غسل را چنین بیان کرده است:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدیکُمْ مِنْهُ ما یُریدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (مائده/۶)
«اى کسانى که ایمان آوردهاید! هنگامى که به نماز مىایستید، صورت و دستها را تا آرنج بشویید! و سر و پاها را تا مفصل [برآمدگى پشت پا] مسح کنید! و اگر جنب باشید، خود را بشویید (و غسل کنید)! و اگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکى از شما از محل پستى آمده [قضاى حاجت کرده]، یا با آنان تماس گرفته (و آمیزش جنسى کردهاید)، و آب (براى غسل یا وضو) نیابید، با خاک پاکى تیمم کنید! و از آن، بر صورت [پیشانى] و دستها بکشید! خداوند نمىخواهد مشکلى براى شما ایجاد کند بلکه مىخواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید شاید شکر او را بجا آورید!»
در کیفیت انجام وضو، میان مسلمانان اختلاف نظر وجود دارد و یکی از موارد اختلاف، چگونگی مسح یا شستن پاها است.
دیدگاه شیعیان بر اساس این آیه و روایات صحیح پیامبر و اهل بیت علیهم السلام این است که در وضو، پاها مسح میشود؛ زیرا عامل کلمه‌ی «ارجلَکم»، «فاغسلوا» است و کلمه‌ی «وَ أَرْجُلَکُمْ» بر محل کلمه‌ی «رؤسِکم» که محلاً منصوب می‌باشد، عطف شده است؛ در این صورت معنای آیه چنین میشود :
«سر و پاهای تان را مسح کنید» و در نتیجه حکم سر و پاها، مسح کردن است.
از طرف دیگر، تعدادی از روایات صحیح شیعه که از پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت معصوم آن حضرت وارد شده، همین برداشت و نظریه‌ی شیعه را تأیید میکنند و بیانگر این نکته هستند که خود آن حضرات نیز به همین روش وضو می‌گرفته اند.
بنابراین، عمل شیعه طبق نظر قرآن و روش پیامبر و اهل بیت آن حضرت است. تعدادی از روایات اهل بیت علیهم السلام را که بر مسح پاها دلالت دارند، در فایل جدا به این آدرس تحقیق کردیم:
آیا طبق روایات شیعه، هنگام وضو پاها شسته میشود یا مسح میگردد؟
اما دیدگاه تعدادی اهل سنت (نه همه آنها) این است که پاها در وضو شسته میشود.
عمده دلیل آنها این است که در این آیه، کلمه «وارجلَکم» مفعول برای کلمه «فاغسلوا» است که در جمله‌ی قبل از آن آمده است. یعنی آنها عامل «ارجلکم» را «فاغسلوا» می‌دانند، نه «وامسحوا» که در خود همان جمله است.
ابن حزم از علمای سرشناس اهل سنت، در پاسخ برداشت نادرست این عده میگوید:
مَسْأَلَهٌ وأما قَوْلُنَا فی الرِّجْلَیْنِ فإن الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْمَسْحِ
(وَامْسَحُوا برؤوسکم ((برءوسکم)) وَأَرْجُلَکُمْ) وَسَوَاءٌ قرىء (قرئ) بِخَفْضِ اللاَّمِ أو بِفَتْحِهَا هِیَ على کل حَالٍ عَطْفٌ على الرؤوس (الرءوس) إمَّا على اللَّفْظِ وإما على الْمَوْضِعِ لاَ یَجُوزُ غَیْرُ ذلک لأنه لاَ یَجُوزُ أَنْ یُحَالَ بین الْمَعْطُوفِ وَالْمَعْطُوفِ علیه بِقَضِیَّهٍ مُبْتَدَأَهٍ وَهَکَذَا جاء عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ نَزَلَ الْقُرْآنُ بِالْمَسْحِ یَعْنِی فی الرِّجْلَیْنِ فی الْوُضُوءِ
وقد قال بِالْمَسْحِ على الرِّجْلَیْنِ جَمَاعَهٌ من السَّلَفِ منهم عَلِیُّ بن أبی طَالِبٍ وابن عَبَّاسٍ وَالْحَسَنُ وَعِکْرِمَهُ وَالشَّعْبِیُّ وَجَمَاعَهٌ وغیرهم (غیرهم) وهو قَوْلُ الطَّبَرِیِّ .
اما سخن ما در حکم پاها این است که در قرآن مسح پاها نازل شده است [یعنی آنچه از قرآن به دست می آید، این است که باید پاها را مسح کشید.]. کلمه «ارجلکم» چه این که لام آن مجرور باشد (ارجلِکم) و چه با فتحه باشد (ارجلَکم)، در هر دو صورت عطف بر کلمه «رؤوس» است ؛ این عطف یا به لفظ است یا بر محل [اگر به واژه رؤوس عطف شود، از آنجایی که اعراب این کلمه مجرور است (رؤوسِکم)، ارجلکم را نیز باید مجرور بخوانیم (ارجلِکم) و اگر به محل رؤوس عطف شود، از آنجای که واژه «رؤوس» در جایگاه مفعول قرار دارد، و اعراب مفعول نیز منصوب است، ارجلکم را نیز باید منصوب بخوانیم (ارجلَکم)] و جز این صحیح نیست؛ زیرا جایز نیست که میان معطوف و معطوف علیه یک قضیه جدید مطرح شود. و از ابن عباس نیز این چنین نقل شده است که قرآن کریم حکم پاها را در وضو، مسح بیان کرده است.
گروهی از پیشنیان همانند علی بن ابی طالب [علیه السلام]، ابن عباس، حسن بصری، عکرمه، شعبی و گروهی و غیر آنها، قائل به مسح پاها بوده اند و این قول طبری است.
الظاهری، علی بن أحمد بن سعید بن حزم أبو محمد (متوفای۴۵۶هـ)، المحلى، ج ۲، ص ۵۶، تحقیق: لجنه إحیاء التراث العربی، دار النشر: دار الآفاق الجدیده – بیروت، طبق برنامه الجامع الکبیر.
طبق روایات صحیحی که در منابع معتبر اهل سنت نقل شده، رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیر مؤمنان و عده ای صحابه، همانند شیعه وضو می‌گرفته اند.
در این نوشتار، این روایات را همراه با اسکن کتاب ها به محضر خوانندگان گرامی تقدیم می‌کنیم:
الف: بررسی وضوی پیامبر صلی الله علیه وآله
سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه وآله در وضو از طریق چندین نفر از صحابه نقل شده؛ ما در این جا جهت رعایت اختصار به ذکر چند طریق بسنده می‌کنم.
۱. روایت امیر مؤمنان علیه السلام: (سند صحیح)
احمد بن حنبل در کتاب «مسند» از امیر مؤمنان علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله روی پای شان را مسح می‌کردند:
۷۳۷ حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا وَکِیعٌ ثنا الأَعْمَشُ عن أبی إِسْحَاقَ عن عبد خَیْرٍ عن عَلِىٍّ رضی الله عنه قال کنت أَرَى ان بَاطِنَ الْقَدَمَیْنِ أَحَقُّ بِالْمَسْحِ من ظَاهِرِهِمَا حتى رأیت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یَمْسَحُ ظَاهِرَهُمَا.
«عبد خیر از علی علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود: من گمان داشتم باطن (کف) پاها سزاوارتر به مسح کردن از روی آن است، تا این که دیدم رسول خدا صلی الله علیه وآله روی هر دو پا را مسح می‌کردند.»
الامام احمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج ۱، ص ۹۵، تحقیق: شعیب الارنوط- عادل مرشد، مؤسسه الرساله.
تصحیح روایت توسط محققان کتاب:
محققان این کتاب، «شعیب الارنؤط و عادل مرشد»، در پاورقی این روایت تصحیح را کردند و متن عبارت چنین است:
(۱) حدیث صحیح بمجموع طرقه.
«یعنی این روایت با در نظر گرفتن همه طرقش صحیح است.»
در کتاب «مصنف» ابن ابی‌شیبه، روایت این گونه آمده است:
۱۸۳ حدثنا وَکِیعٌ عَنِ الأَعْمَش عن أبی إِسْحَاقَ عن عبد خَیْرٍ عن عَلِیٍّ قال لو کان الدِّینُ بِرَأْیٍ کان بَاطِنُ الْقَدَمَیْنِ أَحَقَّ بِالْمَسْحِ على ظَاهِرِهِمَا وَلَکِنْ رَأَیْت رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وسلم مَسَحَ ظَاهِرَهُمَا.
«علی علیه السلام فرمود: اگر دین با رأی و نظر باشد، مسح کشیدن کف پاها سزاوارتر از مسح بر روی آن دو است. ولی رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیدم که بر روی آن دو مسح می‌کردند.»
ابن أبی شیبه، عبد الله بن محمد، مصنف ابن أبی شیبه، ج ۱، ص ۲۵، تحقیق : حمد بن عبد الله الجمعه، محمد ابراهیم الحیدان، مکتبه الرشد.
۲. روایت ابن عباس: (سند صحیح)
نویسنده‌ی «کتاب الفوائد»، از ابن عباس وضوی پیامبر صلی الله علیه وآله را چنین نقل کرده است:
۳۷۸ – حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ غَالِبٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ الصَّمَدِ، قَالَ: ثنا وَرْقَاءُ، عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ عَطَاءِ بْنِ یَسَارٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: أَلَا أُحَدِّثُکُمْ بِوُضُوءِ النَّبِیِّ قَالَ: فَمَضْمَضَ مَرَّهً مَرَّهً، وَاسْتَنْشَقَ مَرَّهً مَرَّهً، وَغَسَلَ وَجْهَهُ مَرَّهً، وَیَدَیْهِ مَرَّهً، وَمَسَحَ بِرَأْسِهِ وَرِجْلَیْهِ.
«عطاء بن یسار نقل میکند که ابن عباس گفت: آیا برای شما از وضو گرفتن رسول خدا صلی الله علیه وآله خبر ندهم؟ ابن عباس گفت: پیامبر دو مرتبه با آب، دهانش را شست، دو مرتبه آب در بینی انداخت، یک مرتبه صورت و یک مرتبه دستهایش را شست. آنگاه سر و پاهایش را مسح کرد.»
الشافعی، محمد بن عبد الله بن إبراهیم (متوفای۳۵۴هـ)، کتاب الفوائد (الغیلانیات)، ج ۴ ، ص ۳۶۴، تحقیق: حلمی کامل أسعد عبد الهادی، دار النشر: دار ابن الجوزی – السعودیه / الریاض، ، الطبعه: الأولى ۱۴۱۷هـ – ۱۹۹۷م
تصحیح سند روایت توسط محقق:
محقق کتاب، در پاورقی سند روایت را صحیح میداند.
۳. روایت رفاعه بن رافع: (سند صحیح)
به نقل ابن ماجه، رفاعه بن رافع نیز کیفیت وضوی رسول خدا صلی الله علیه وآله را نقل کرده است:
۴۶۰ حدثنا محمد بن یحیى ثنا حَجَّاجٌ ثنا هَمَّامٌ ثنا إسحاق بن عبد اللَّهِ بن أبی طَلْحَهَ حدثنی عَلِیُّ بن یحیى بن خَلَّادٍ عن أبیه عن عَمِّهِ رِفَاعَهَ بن رَافِعٍ أَنَّهُ کان جَالِسًا عِنْدَ النبی صلى الله علیه وسلم فقال إِنَّهَا لَا تَتِمُّ صَلَاهٌ لِأَحَدٍ حتى یُسْبِغَ الْوُضُوءَ کما أَمَرَهُ الله تَعَالَى یَغْسِلُ وَجْهَهُ وَیَدَیْهِ إلى الْمِرْفَقَیْنِ وَیَمْسَحُ بِرَأْسِهِ وَرِجْلَیْهِ إلى الْکَعْبَیْنِ.
«یحیی بن خلاد از عمویش رفاعه نقل کرده است که وی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بود آن حضرت فرمود: نماز هیچ فردی کامل و صحیح نیست جز این که اعمال وضو را همانگونه که خداوند متعال دستور داده، انجام دهد؛ صورتش را بشوید و دستهایش را نیز با آرنج ها بشوید، و سرش را مسح کند و پاهایش را تا بر آمدگی پا مسح نماید.»
القزوینی، محمد بن یزید أبو عبدالله (الوفاه: ۲۷۵ق) سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۲۹۱، تحقیق: شعیب الارنؤط، عادل مرشد، محمد کامل، مؤسسه الرساله.
تصحیح روایت
شعیب الارنؤط، محقق این کتاب، سند این روایت را در پاورقی تصحیح کرده است:
(۱) اسناده صحیح.
البانی نیز این روایت را در تعلیقه خود بر سنن ابن ماجه، تصحیح کرده است:
ابو داود در «سنن» خود نیز این روایت را نقل کرده ومحقق این کتاب، روایت را تصحیح کرده است:
و البانی نیز در تعلیقه خود بر سنن ابو داود، این روایت را صحیح میداند:
دارمی نیز این روایت را در کتابش آورده و محقق کتاب سندش را صحیح میداند:
۴. روایت عثمان : (با اسناد معتبر)
خلیفه سوم اهل سنت نیز کیفیت وضوی پیامبر صلی الله علیه وآله را نقل کرده و تصریح کرده است که ایشان پاها را مسح میکرده اند. این روایت از چند طریق نقل شده است:
طریق اول:
این روایت در مسند احمد با سند معتبر این گونه آمده است:
۴۸۷ حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا بن الأشجعی ثنا أبی عن سُفْیَانَ عن سَالِمٍ أبی النَّضْرِ عن بُسْرِ بن سَعِیدٍ قال أتى عُثْمَانُ الْمَقَاعِدَ فَدَعَا بِوَضُوءٍ فَتَمَضْمَضَ وَاسْتَنْشَقَ ثُمَّ غَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاَثاً وَیَدَیْهِ ثَلاَثاً ثَلاَثاًثُمَّ مَسَحَ بِرَأْسِهِ وَرِجْلَیْهِ ثَلاَثاً ثَلاَثاً ثُمَّ قال رأیت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم هَکَذَا یَتَوَضَّأُ یا هَؤُلاَءِ أَکَذَاکَ قالوا نعم لِنَفَرٍ من أَصْحَابِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم عِنْدَهُ
«بسر بن سعید میگوید: عثمان در جایگاه وضو نشست و گفت آب بیاورید تا وضو بگیرم. آنگاه دهانش را شست و آب در بینی اش کرد پس از آن، سه مرتبه صورت و دستهایش را شست. سپس سر و پاهایش را سه مرتبه مسح کرد. پس از آن گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیدم که این گونه وضو میگرفت. ای مردم آیا وضوی ایشان همچنین بود؟ گفتند: بلی. عثمان این سخن را برای تعدادی از اصحاب رسول خدا که نزد وی بودند، گفت.»
الامام احمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج ۱، ص ۵۲۳، تحقیق: شعیب الارنوط- عادل مرشد، مؤسسه الرساله.
محقق در پاورقی سند این روایت را «حسن» میداند و مینویسد:
(۱) اسناده حسن.
طریق دوم:
از حمران بن ابان با سند معتبر نقل شده است که عثمان پایش را مسح میکرد و تصریح می کرد که وضوی رسول خدا صلی الله علیه وآله همین گونه بود:
۵۶ حدثنا محمد بن بِشْرٍ قال حدثنا سَعِیدُ بن أبی عَرُوبَهَ عن قَتَادَهَ عن مُسْلِمِ بن یَسَارٍ عن حُمْرَانَ قال دَعَا عُثْمَانَ بِمَاءٍ فَتَوَضَّأَ ثُمَّ ضَحِکَ فقال ألا تَسْأَلُونِی مِمَّا أَضْحَکُ قالوا یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ما اضحکک قال رَأَیْت رَسُولَ اللهِ صلى الله علیه وسلم تَوَضَّأَ کما تَوَضَّأْت فَمَضْمَضَ وَاسْتَنْشَقَ وَغَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاَثًا وَیَدَیْهِ ثَلاَثًا وَمَسَحَ بِرَأْسِهِ وَظَهْرِ قَدَمَیْهِ.
سر و روی پاهای خود را مسح کرده است.
مصنف ابن أبی شیبه، ج ۱، ص ۱۶
این روایت در مسند احمد و مسند بزار نیز نقل شده است:
الشیبانی، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى۲۴۱هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج ۱، ص ۵۸، ناشر: مؤسسه قرطبه – مصر.
البزار، ابوبکر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق (متوفاى۲۹۲ هـ)، البحر الزخار (مسند البزار) ج ۲، ص ۷۴، تحقیق: د. محفوظ الرحمن زین الله، ناشر: مؤسسه علوم القرآن، مکتبه العلوم والحکم – بیروت، المدینه الطبعه: الأولى، ۱۴۰۹ هـ.
هیثمی از علمای رجال اهل سنت، پس نقل روایت، می گوید:
رواه البزار ورجاله رجال الصحیح وهو فی الصحیح باختصار
این روایت را بزار نقل کرده و راویان سندش راویان صحیح است…
مجمع الزوائد، ج ۱، ص ۲۲۹
سیوطی بعد از نقل روایت می نویسد:
(حم، والبزار حل ، ع ، وصحَّح)
این روایت را احمد بن حنبل، بزار، ابو نعیم در حلیه الاولیاء و ابو یعلی روایت کرده اند و روایت تصحیح شده است.
السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفاى۹۱۱هـ)، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج ۱۵، ص ۱۹۷، طبق برنامه الجامع الکبیر.
طریق سوم:
ابن خزیمه نیز به نقل از شقیق بن سلمه از عثمان روایت کرده است که وی پای خود را مسح کرد و می گفت: وضوی رسول خدا صلی الله علیه وآله چنین بود:
۱۵۱ أخبرنا أبو طاهر نا أبو بکر نا یعقوب بن إبراهیم الدورقی حدثنا خلف بن الولید حدثنا إسرائیل عن عامر بن شقیق عن شقیق بن سلمه عن عثمان بن عفان أنه توضأ فغسل وجهه ثلاثا واستنشق ثلاثا ومضمض ثلاثا ومسح برأسه وأذنیه ظاهرهما وباطنهما ورجلیه ثلاثا وخلل لحیته وأصابع الرجلین وقال هکذا رأیت رسول الله صلى الله علیه وسلم یتوضأ.
شقیق بن سلمه نقل کرده که عثمان بن عفان وضو گرفت، سه مرتبه صورتش را شست، سه مرتبه آب در بینی کرد و سه مرتبه دهانش را با آب شست، آنگاه سر، ظاهر و باطن دو گوش و پاهای خود را سه مرتبه مسح نمود … و گفت: این چنین دیدم که رسول خدا صلی الله علیه وسلم وضو می گرفت.
ابن خزیمه السلمی النیسابوری، أبو بکر محمد بن إسحاق بن خزیمه (متوفاى۳۱۱هـ) ، صحیح ابن خزیمه، ج ۱، ص ۷۸، تحقیق : د. محمد مصطفى الأعظمی ، ناشر : المکتب الإسلامی – بیروت – ۱۳۹۰هـ – ۱۹۷۰م
این روایت نیز از نظر سند صحیح است و در کتاب صحیح ابن خزیمه نقل شده که خودش در مقدمه در باره اعتبار کتاب مینویسد:
مختصر المختصر من المسند الصحیح عن النبی صلى الله علیه وسلم بنقل العدل عن العدل موصولا إلیه صلى الله علیه وسلم من غیر قطع فی أثناء الإسناد ولا جرح فی ناقلی الأخبار التی نذکرها بمشیئه الله تعالى.
مختصری از مختصر روایات مسند صحیح از رسول خدا صلی الله علیه وسلم را به نقل راویان عادل، از عادل تا به پیامبر صلی الله علیه وآله می رسد بدون این که در سند قطع صورت گرفته باشد و بدون این که راویان سند جرحی داشته باشد، به خواست خداوند، ذکر می کنم.
صحیح ابن خزیمه، ج ۱، ص ۳
تا اینجا به شهادت برخی از صحابه ثابت شد که رسول خدا صلی الله علیه وآله پاهای مبارک را در وضو مسح میکرده اند. هرچند روایات فراوان است، اما به همین مقدار اکتفا می‌کنیم.
ب: وضوی امیرمؤمنان علیه السلام
امیر مؤمنان علیه السلام نیز یکی از افرادی هستند که عمل، سیره و روش ایشان برای شیعه و اهل سنت حجت است. آن حضرت نیز همانند پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، پاهای مبارک را در هنگام وضو، مسح می‌کرده‌اند.
۱. روایت نزال بن سبره: (روایت صحیح)
احمد بن حنبل در کتاب «مسند» خود روایت ذیل که وضوی امیر مؤمنان علیه السلام را بیان میکند، چنین آورده است:
۱۳۶۶ حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبو خَیْثَمَهَ وثنا إِسْحَاقُ بن إِسْمَاعِیلَ قَالاَ ثنا جَرِیرٌ عن مَنْصُورٍ عن عبد الْمَلِکِ بن مَیْسَرَهَ عَنِ النَّزَّالِ بن سَبْرَهَ قال صَلَّیْنَا مع علی رضی الله عنه الظُّهْرَ فَانْطَلَقَ إلى مَجْلِسٍ له یَجْلِسُهُ فی الرَّحَبَهِ فَقَعَدَ وَقَعَدْنَا حَوْلَهُ ثم حَضَرَتِ الْعَصْرُ فَأُتِىَ بِإِنَاءٍ فَأَخَذَ منه کَفًّا فَتَمَضْمَضَ وَاسْتَنْشَقَ وَمَسَحَ بِوَجْهِهِ وَذِرَاعَیْهِ وَمَسَحَ بِرَأْسِهِ وَمَسَحَ بِرِجْلَیْهِ …
«نزال بن سبره میگوید: همراه علی [علیه السلام] نماز ظهر را خواندیم، حضرت در جایگاه خودش در میدان کوفه رفت و ما هم دور بر ایشان نشستیم تا این که وقت نماز عصر فرا رسید. برای آن حضرت آب وضو آوردند. ایشان کفی از آب برداشت و دهانش را شست. و بینی اش را شست و صورت و دستهایش را مسح کرد و سر و پاهایش را نیز مسح کرد. …»
مسند أحمد بن حنبل، ج ۱، ص ۱۵۹
محقق کتاب، سند این روایت را صحیح میداند و در پاورقی تصریح میکند:
(۱) اسناده صحیح.
طیالسی نیز این روایت را در کتابش با اندکی تفاوت چنین آورده است:
۱۴۸ حدثنا أبو داود قال حدثنا شعبه قال أخبرنی عبد الملک بن میسره قال سمعت النزال بن سبره یقول صلى علی الظهر فی الرحبه ثم جلس فی حوائج الناس حتى حضرت العصر ثم أتى بکوز من ماء فصب منه کفا فغسل وجهه ویدیه ومسح على رأسه ورجلیه …
«نزال بن سبره میگوید: علی [علیه السلام] در میدان کوفه نماز ظهر خواند، سپس نشست تا به مشکلات مردم رسیدگی نماید تا این که وقت نماز عصر فرا رسید. سپس کوزه‌ی از آب را آوردند از این آب کفی ریخت صورت و دستهایش را شست و سر و پاهایش مسح کشید….»
مسند الطیالسی، ج ۱، ص ۲۲
محقق کتاب (محمد بن عبد المحسن ترکی) سند روایت را صحیح میداند و مینویسد:
(۲) حدیث صحیح، اخرجه احمد و…
۲. روایت عبد خیر :
به گزارش طحاوی، عبد خیر یکی از یاران امیر مؤمنان علیه السلام میگوید ایشان هنگام وضو گرفتن، روی پایش را مسح کردند:
حدثنا أبو أُمَیَّهَ قال ثنا محمد بن الأَصْبَهَانِیِّ قال أنا شَرِیکٌ عن السُّدِّیِّ عن عبد خَیْرٍ عن عَلِیٍّ رضی الله عنه أَنَّهُ تَوَضَّأَ فَمَسَحَ على ظَهْرِ الْقَدَمِ وقال لَوْلاَ أَنِّی رَأَیْت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَعَلَهُ لَکَانَ بَاطِنُ الْقَدَمِ أَحَقَّ من ظَاهِرِهِ.
«عبد خیر بن یزید از علی علیه السلام نقل کرده که ایشان در وضو، روی پایش مسح کشید و فرمود: اگر ندیده بودم که رسول خدا صلی الله علیه وآله چنین می کردند، هر آینه کف پا برای مسح کردن سزاوار تر از پشت پا بود.»
الطحاوی الحنفی، ابوجعفر أحمد بن محمد بن سلامه (متوفاى۳۲۱هـ) ، شرح معانی الآثار، ج ۱، ص ۳۵، تحقیق : محمد زهری النجار ، ناشر : دار الکتب العلمیه – بیروت ، الطبعه : الأولى ، ۱۳۹۹م
همانطوری که ملاحظه شد، بر اساس روایات صحیحی که در منابع اهل سنت آمده است، پیامبر صلی الله علیه وآله و امیر مؤمنان علیه السلام پاهای شان را در وضو مسح می نمودند یعنی همان حکمی که به اعتراف برخی از علمای اهل سنت از آیه ششم سوره مائده به دست می آمد. شیعیان نیز بر اساس قرآن و به تأسی از این بزرگواران در وضو قائل به مسح پا هستند و شستن پاها را در وضو جایز نمی دانند.
در ادامه به نقد و بررسی روایات شستن پا در وضو می پردازیم.
ج: بررسی و نقد روایات شستن پاها
در مقابل روایات بالا، منابع اهل سنت روایات دیگری نیز از امیرمؤمنان، ابن عباس و عثمان نقل کرده اند که از شستن پاها در وضو حکایت دارند و عکس مطالب فوق اثبات میشود.
۱. روایات شستن پا توسط حضرت علی علیه السلام
روایت اول: از ابو حیه
ابن ابی شیبه کوفی مینویسد:
۵۴ حدثنا أبو الأَحْوَصِ عن أبی إِسْحَاقَ عن أبی حَیَّهَ قال رَأَیْت عَلِیًّا تَوَضَّأَ فَأَنْقَى کَفَّیْهِ ثُمَّ غَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاَثًا وَذِرَاعَیْهِ ثَلاَثًا وَمَسَحَ بِرَأْسِهِ ثُمَّ غَسَلَ قَدَمَیْهِ إلَى الْکَعْبَیْنِ ثُمَّ قام فَشَرِبَ فَضْلَ وَضُوئِهِ ثُمَّ قال إنَّمَا أَرَدْت أَنْ أُرِیَکُمْ طُهُورَ رسول اللهِ صلى الله علیه وسلم
ابو حیه میگوید: من علی [علیه السلام] را دیدم که وضو میگرفت، دو کف دستش را شست سپس سه مرتبه صورت و دستانش را شست و سرش را مسح نمود پس از آن دو پایش را تا بر آمدگی شست سپس برخاست باقی مانده آب وضویش را نوشید و فرمود: خواست من این بود که نحوه ی وضو گرفتن رسول خدا صلی الله علیه وآله را به شما نشان دهم.
إبن أبی شیبه الکوفی، ابوبکر عبد الله بن محمد (متوفاى۲۳۵ هـ)، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج ۱، ص ۱۶، تحقیق: کمال یوسف الحوت، ناشر: مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه: الأولى، ۱۴۰۹هـ.
نقد روایت :
در نگاه اول، این روایت با روایاتی که در محور قبل بیان شد، در تناقض است؛ اما یکی از شرط های تناقض این است که هر دو روایت از نظر اعتبار در یک سطح باشند؛ اما در این جا بدین گونه نیست؛ زیرا روایات قبل از نظر سندی معتبر بودند اما روایاتی که در ادامه می آید، علاوه بر این که مخالف با قرآن هستند از نظر سند ضعیف هستند. در این سند این روایت، یک نفر تضعیف شده است.
ابو اسحاق سبیعی:
این راوی را علمای رجال اهل سنت به «مدلس» (یعنی که کسی روایات را تدلیس می کند)، توصیف کرده اند؛ و با توجه به بار منفی که تدلیس دارد، نمیتوان روایت او را مورد پذیرش قرار داد. مبارکفوری درباره مدلس بودن وی می نویسد:
ومن التابعین الذین کانوا موصوفین بالتدلیس معروفین به قتاده … وعمرو بن عبد الله السبیعی.
از جمله تابعانی که به تدلیس توصیف شده و معروف بوده اند، قتاده … و عمرو بن عبد الله (اسم ابو اسحاق است) سبیعی بودند.
المبارکفوری، أبو العلا محمد عبد الرحمن بن عبد الرحیم (متوفاى۱۳۵۳هـ) ، تحفه الأحوذی بشرح جامع الترمذی، ج ۱، ص ۱۹، دار الکتب العلمیه – بیروت.
ابن ملقن نیز مینویسد:
وأبو إسحاق السبیعی کان مدلسًا.
ابو اسحاق سبیعی مدلس بوده است.
الأنصاری الشافعی، سراج الدین أبی حفص عمر بن علی بن أحمد المعروف بابن الملقن، (متوفای ۸۰۴هـ) البدر المنیر فی تخریج الأحادیث والأثار الواقعه فی الشرح الکبیر، ج ۳، ص ۶۳۴، تحقیق: مصطفی ابوالغیط و عبدالله بن سلیمان ویاسر بن کمال، ناشر: دار الهجره للنشر والتوزیع – الریاض-السعودیه، الطبعه: الاولى، ۱۴۲۵هـ-۲۰۰۴م.
مبارکفوری در چندین مورد، بعد از نقل روایت او تصریح میکند که وی مدلس بوده است:
قلت فی إسناده أبو إسحاق السبیعی وهو مدلس.
تحفه الأحوذی، ج ۳، ص ۷۰
در جای دیگر بر مدلس بودن او تصریح کرده و اضافه بر آن میگوید: در آخر عمرش خلط کرده است:
قوله (حدیث بن عباس حدیث غریب) وفی إسناده أبو إسحاق السبیعی وهو مدلس ورواه عن عبد الله بن سعید بالعنعنه ومع هذا فقد اختلط باخره.
تحفه الأحوذی، ج ۳، ص ۵۱۳
عبد الله بن محمد اصفهانی بعد از نقل دو روایت از وی، می گوید او بسیار تدلیس میکرده و روایتش را تضعیف نموده است:
بعد دراسه إسناد هذا الحدیث تبین أنه بهذا الإسناد ضعیف لأن فیه أبو إسحاق السبیعی مدلس مکثر من التدلیس.
پس از بررسی سند این روایت، روشن میشود که با این سند، روایت ضعیف است؛ زیرا در سند آن ابو اسحاق سبیعی مدلس است وبسیار تدلیس میکرده است.
الأصبهانی، عبد الله بن محمد بن جعفر بن حیان (متوفای ۳۶۹ق)، أخلاق النبی وآدابه، ج ۱، ص ۳۱۳ – ۳۱۶، تحقیق : صالح بن محمد الونیان، دار النشر : دار المسلم للنشر والتوزیع، ، الطبعه : الأولى ۱۹۹۸
و در جای دیگر نیز همین عبارت را دارد:
بعد دراسه إسناد هذا الحدیث تبین أنه بهذا الإسناد ضعیف لأن فیه علی بن عابس ضعفه العلماء وکذا أبو إسحاق السبیعی مدلس وهو کثیر التدلیس ولم یصرح بالسماع.
بعد از بررسی سند، روشن شد که این سند ضعیف است؛ زیرا در سند آن علی بن عابس قرار دارد و علما آن را تضعیف کرده اند و همچنین ابو اسحاق سبیعی مدلس است و تدلیس او بسیار است …
أخلاق النبی وآدابه، ج ۳، ص ۷۲
البانی وهابی که وهابیان از او به عنوان [محمد بن اسماعیل] بخاری دوران یاد می کنند، در بحث سندی پیرامون روایتی که ابو اسحاق سبیعی در سندش قرار د ارد، چنین می گوید:
قلت : وهذا إسناد ضعیف… أما الإسناد ؛ فله علتان :
…. والأخرى : عنعنه أبی إسحاق الهمدانی – واسمه عمرو بن عبد الله السبیعی – ؛ فإنه مدلس أیضاً ، وقد کان اختلط،
می گویم: سند این رایت ضعیف است…. اما ضعف سند آن دو جنبه اشکال دارد:
… اشکال دیگر، معنعن بودن روایت از ابو اسحاق است. [منظور از معنعن یعنی راوی روایت را با لفظ «عن» روایت را از راوی قبل نقل کرده و تصریح به شنیدن روایت نکرده است]، اسم وی عمرو بن عبد الله سبیعی است؛ زیرا او نیز مدلس است و دچار اختلال حواس شد [روایت ها را تشخیص نمی داد].
الألبانی، محمد ناصر الدین ، سلسله الأحادیث الضعیفه والموضوعه وأثرها السیئ فی الأمه، ۸/ ۳۰۴، دار النشر : دار المعارف، الریاض – الممکله العربیه السعودیه، الطبعه : الأولى، سنه الطبع : ۱۴۱۲ هـ / ۱۹۹۲ م
حکم تدلیس نیز از نظر علمای اهل سنت روشن است. خطیب بغدادی اقوال علما را در مذمت تدلیس این گونه آورده است:
قال شعبه بن الحجاج التدلیس أخو الکذب … سمعت شعبه یقول التدلیس فی الحدیث أشد من الزنا ولأن أسقط من السماء أحب الی من ان ادلس… وقال ثنا جدی قال سمعت الحسن بن علی یقول سمعت أبا أسامه یقول خرب الله بیوت المدلسین ما هم عندی الا کذابون… حماد بن زید یقول التدلیس کذب…
شعبه گفته است: تدلیس برادر دروغ است. .. به نقل دیگر شعبه گفته است: تدلیس کردن در روایت، بدتر از زنا است. اگر من از آسمان سقوط کنم برایم آسان تر است از این که تدلیس کنم. ابو اسامه میگفت: خداوند خانه های مدلسین را خراب کند، در نزد آنها جز دروغ چیزی دیگری نیست. حماد بن زید میگفت: تدلیس همان دروغ است.
البغدادی، ابوبکر أحمد بن علی بن ثابت الخطیب (متوفاى۴۶۳هـ)، الکفایه فی علم الروایه، ج ۱، ص ۳۵۵، تحقیق: ابوعبدالله السورقی، إبراهیم حمدی المدنی، ناشر:المکتبه العلمیه – المدینه المنوره.
علاوه بر تضعیف سند، بر فرضی که حتی روایت فوق معتبر باشد، با روایات صحیح دیگری که مسح پا را توسط امیرمؤمنان علیه السلام بیان میکنند، در تعارض است.
روایت دوم: از عبد خیر
ابن ابی شیبه روایت دیگری را در باره وضوی امیرمؤمنان علیه السلام چنین آورده است:
۵۵ حدثنا شَرِیکٌ عن خَالِدِ بن عَلْقَمَهَ عن عبد خَیْرٍ عن عَلِیٍّ قال تَوَضَّأَ فَمَضْمَضَ ثَلاَثًا وَاسْتَنْشَقَ ثَلاَثًا من کَفٍّ وَاحِدٍ وَغَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاَثًا ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فی الرَّکْوَهِ فَمَسَحَ رَأْسَهُ وَغَسَلَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ قال هذا وضوء (وضوؤ) نَبِیِّکُمْ صلى الله علیه وسلم.
عبد خیر بن یزید از حضرت علی علیه السلام نقل کرده است که ایشان وضو گرفت و سه مرتبه آب در دهان انداخت و با یک کف آب، سه مرتبه استنشاق (آب در بینی) کرد. سه مرتبه صورت را شست و سپس دستش را داخل ظرف آب برد و پس از آن، سرش را مسح کرده و پاهایش را شست و سپس فرمود: این وضوی پیامبر شما بود.
مصنف ابن أبی شیبه، ج ۱، ص ۱۶
نقد روایت:
همانطور که گذشت، به اعتراف علمای اهل سنت همچون «ابن حزم آندلسی» حکم خداوند در قرآن مسح کشیدن بر پاها است. بنابراین این روایت اولا با قرآن در تناقض است و ثانیا باروایت صحیح دیگری که از (عبد خیر) نقل شد، در تعارض می باشد زیرا در آن روایت تصریح شده بود که ایشان در وضو پای شان را مسح می کردند و روایات صحیح دیگری که نقل شده، نیز همین مضمون را تأیید می کند.
روایت سوم: از امام حسین علیه السلام
عبد الرزاق صنعانی روایت دیگری را از طریق اهل بیت علیهم السلام نقل کرده است که امیر مؤمنان علیه السلام پای مبارک را در وضو شسته اند:
عَنِ ابْنِ جُرَیْجٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِی مَنْ أُصَدِّقُ، أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیِّ بْنِ حُسَیْنٍ، أَخْبَرَهُ قَالَ: أَخْبَرَنِی أَبِی، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: دَعَا عَلِیٌّ بِوَضُوءٍ فَقُرِّبَ لَهُ ” فَغَسَلَ کَفَّیْهِ ثَلاثَ مَرَّاتٍ قَبْلَ أَنْ یُدْخِلَهُمَا فِی وَضُوئِهِ، ثُمَّ مَضْمَضَ ثَلاثًا، وَاسْتَنْشَقَ ثَلاثًا، ثُمَّ غَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاثًا، ثُمَّ غَسَلَ یَدَهُ الْیُمْنَى إِلَى الْمِرْفَقِ ثَلاثًا، ثُمَّ الْیُسْرَى کَذَلِکَ، ثُمَّ مَسَحَ بِرَأْسِهِ مَسْحَهً وَاحِدَهً، ثُمَّ غَسَلَ رِجْلَهُ الْیُمْنَى إِلَى الْکَعْبَیْنِ ثَلاثًا، ثُمَّ الْیُسْرَى کَذَلِکَ، ثُمَّ قَامَ قَائِمًا، فَقَالَ لِی: نَاوِلْنِی، فَنَاوَلْتُهُ الإِنَاءَ الَّذِی فِیهِ فَضْلُ وَضُوئِهِ فَشَرِبَ مِنْ فَضْلِ وَضُوئِهِ قَائِمَا فَعَجِبْتُ، فَلَمَّا رَآنِی عَجِبْتُ، قَالَ: لا تَعْجَبْ، فَإِنِّی رَأَیْتُ أَبَاکَ النَّبِیَّ یَصْنَعُ مِثْلَ مَا رَأَیْتَنِی أَصْنَعُ، …
از امام حسین علیه السلام نقل شده است که علی علیه السلام آب وضویی خواست و آب را برایش آوردند. حضرت سه مرتبه دو دستش را شست قبل از این که وارد وضو شود.
سپس سه مرتبه آب در دهان انداخت، و سه مرتبه آب در بینی کرد و پس از آن سه مرتبه صورتش را شست و دست راستش را سه مرتبه تا آرنج شست و دست چپ را نیز همینگونه شست. و یک مرتبه سرش را مسح کرد و پس از آن، سه مرتبه پای راستش را تا بر آمدگی شست و پای چپ را نیز همین گونه شست و سپس ایستاد و فرمود: ظرف آب را به من بدهید. من ظرف آب را به حضرت دادم. از آب باقی مانده نوش جان کرد. من تعجب کردم وقتی تعجب مرا دید، فرمود: تعجب نکنید زیرا من پدرت رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیدم همین کار را انجام داد که من انجام دادم.
الصنعانی، أبو بکر عبد الرزاق بن همام (متوفای۲۱۱هـ)، المصنف، ج ۱، ص ۴۰، تحقیق : حبیب الرحمن الأعظمی، دار النشر: المکتب الإسلامی – بیروت، الطبعه : الثانیه ۱۴۰۳
نقد روایت:
این روایت هماننى روایت قبل، اولا با قرآن در تناقض است و ثانیا باروایات صحیح دیگری که از امیر مؤمنان علیه السلام پیرامون وضوی پیامبر صلی الله علیه وآله نقل شده است در تعارض می باشد.
۲. شستن پا توسط ابن عباس
از ابن عباس نیز روایتی نقل کرده اند که پایش را در وضو شسته است:
۱۴۰ حدثنا محمد بن عبد الرَّحِیمِ قال أخبرنا أبو سَلَمَهَ الْخُزَاعِیُّ مَنْصُورُ بن سَلَمَهَ قال أخبرنا بن بِلَالٍ یَعْنِی سُلَیْمَانَ عن زَیْدِ بن أَسْلَمَ عن عَطَاءِ بن یَسَارٍ عن بن عَبَّاسٍ أَنَّهُ تَوَضَّأَ فَغَسَلَ وَجْهَهُ ثم أَخَذَ غَرْفَهً من مَاءٍ فَمَضْمَضَ بها وَاسْتَنْشَقَ ثُمَّ أَخَذَ غَرْفَهً من مَاءٍ فَجَعَلَ بها هَکَذَا أَضَافَهَا إلى یَدِهِ الْأُخْرَى فَغَسَلَ بِهِمَا وَجْهَهُ ثُمَّ أَخَذَ غَرْفَهً من مَاءٍ فَغَسَلَ بها یَدَهُ الْیُمْنَى ثُمَّ أَخَذَ غَرْفَهً من مَاءٍ فَغَسَلَ بها یَدَهُ الْیُسْرَى ثُمَّ مَسَحَ بِرَأْسِهِ ثُمَّ أَخَذَ غَرْفَهً من مَاءٍ فَرَشَّ على رِجْلِهِ الْیُمْنَى حتى غَسَلَهَا ثُمَّ أَخَذَ غَرْفَهً أُخْرَى فَغَسَلَ بها رِجْلَهُ یَعْنِی الْیُسْرَى ثُمَّ قال هَکَذَا رأیت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یَتَوَضَّأُ.
عطاء بن یسار میگوید: ابن عباس وضو گرفت، صورتش را شست، سپس مشتی از آب گرفت دهانش را آب کشید و آب در بینی کرد. سپس مشتی دیگری برداشت همین کار را انجام داد و بر دست دیگرش ریخت و با دو دستش صورتش را شست. پس از آن مشتی آب برداشت دست راست را شست و با کف آب دیگر دست چپ را شست. آنگاه سرش را مسح کرد و کفی از آب بر پای راست ریخت تا این که او را شست و با کف دیگر آب پای چپ را شست. پس از اتمام آن گفت: همچنین دیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله وضو میگرفت.
البخاری الجعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل (متوفاى۲۵۶هـ)، صحیح البخاری، ج ۱، ص ۶۵، تحقیق: د. مصطفی دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامه – بیروت، الطبعه: الثالثه، ۱۴۰۷ – ۱۹۸۷.
پاسخ اول : تعارض این روایت با روایات ابن عباس پیرامون مسح در قرآن
ابن ابی شیبه و ابن ماجه از ابن عباس نقل کرده اند که ایشان شستن پا را انکار کرده و مسح را موافق کتاب خدا میداند:
۱۹۹ حدثنا بن عُلَیَّهَ عن رَوْحِ بن الْقَاسِمِ عن عبد اللهِ بن مُحَمَّدِ بن عَقِیلٍ عن الرُّبَیِّعِ ابْنَهِ مُعَوِّذِ بن عَفْرَاءَ قالت أَتَانِی بن عَبَّاسٍ فَسَأَلَنِی عن هذا الحدیث تَعْنِی حَدِیثَهَا الذی ذَکَرَتْ أنها رَأَتْ النبی صلى الله علیه وسلم تَوَضَّأَ وَأَنَّهُ غَسَلَ رِجْلَیْهِ قالت فقال بن عَبَّاسٍ أَبَى الناس إِلاَّ الْغَسْلَ وَلاَ أَجِدُ فی کِتَابِ اللهِ إِلاَّ الْمَسْحَ.
ربیع دختر معوذ بن عفرا می گوید: ابن عباس نزد من آمد و از این روایت سؤال کرد. مقصود ربیع این روایت بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله را مشاهده کرد که در وضو پاهای مبارکش را شسته است. ربیع می گوید: ابن عباس گفت: مردم جز شستن را انجام نمیدهند، در حالی که من در کتاب خدا جز مسح، حکم دیگری نمی یابم.
إبن أبی شیبه الکوفی، ابوبکر عبد الله بن محمد (متوفاى۲۳۵ هـ)، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج ۱، ص ۲۷، تحقیق: کمال یوسف الحوت، ناشر: مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه: الأولى، ۱۴۰۹هـ.
القزوینی، ابوعبدالله محمد بن یزید (متوفاى۲۷۵هـ)، سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۱۵۶، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر: دار الفکر – بیروت.
سند این روایت نیز معتبر است. آقای احمد بن ابوبکر کنانی بعد از نقل روایت می نویسد:
هذا إسناد حسن رواه ابن أبی شیبه فی مصنفه.
سند این روایت حسن است که آن را ابن ابی شیبه در کتاب مصنف خودش نقل کرده است.
الکنانی، أحمد بن أبی بکر بن إسماعیل (متوفای۸۴۰هـ)، مصباح الزجاجه فی زوائد ابن ماجه، ج ۱، ص ۶۶، تحقیق: محمد المنتقى الکشناوی، دار النشر: دار العربیه – بیروت، الطبعه: الثانیه ۱۴۰۳
از ابن عباس روایات دیگری نیز نقل شده است که ایشان قائل به مسح پا بوده اند نه شستن آن.
عبد الرزاق صنعانی روایت دیگر را چنین گزارش کرده است:
۴۵ عَبْدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنْ قَتَادَهَ، عَنْ جَابِرِ بْنِ زَیْدٍ أَوْ عِکْرِمَهَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: ” افْتَرَضَ اللَّهُ غَسْلَتَیْنِ وَمَسْحَتَیْنِ، أَلا تَرَى أَنَّهُ ذَکَرَ التَّیَمُّمَ؟ فَجَعَلَ مَکَانَ الْغَسْلَتَیْنِ مَسْحَتَیْنِ، وَتَرَکَ الْمَسْحَتَیْنِ “. قَالَ مَعْمَرٌ: وَقَالَ رَجُلٌ لِمَطَرٍ الْوَرَّاقِ، مَنْ کَانَ یَقُولُ الْمَسْحُ عَلَى الرِّجْلَیْنِ؟ قَالَ: فُقَهَاءُ کَثِیرٌ.
جابر یا عکرمه از ابن عباس نقل کرده اند که گفت: خداوند متعال دو شستن و دو مسح کردن را واجب کرده است. آیا نمیبینی که خداوند تیمم را ذکر کرده است؟ به جای دو شستن دو مسح را قرار داده و دو مسح را رها کرده است. معمر گفته است: شخصی به مطر وراق گفت: چه کسی قائل به مسح پا است؟ گفت: فقهای زیاد بر این مطلب قائل هستند.
مصنف عبد الرزاق، ج ۱، ص ۱۹
در روایت دیگر ابن عباس گفته است:
۵۵ عبد الرزاق عن بن جریج قال أخبرنی عمرو بن دینار أنه سمع عکرمه یقول قال بن عباس الوضوء مسحتان وغسلتان.
عکرمه نقل کرده که ابن عباس گفت: وضو دو تا مسح و دو تا شستن دارد.
مصنف عبد الرزاق، ج ۱، ص ۱۹
پاسخ دوم: تعارض این روایت با روایت صحیح بالا
در قسمت شرح وضوی رسول خدا صلی الله علیه وآله در این نوشتار از طریق عطاء بن یسار به نقل از ابن عباس بیان شد که آن حضرت پای مبارکش را مسح کرده اند؛ اما این روایت معارض، شستن را بیان می کند و با هم تعارض دارند. و ثابت کردیم که این روایت توسط محقق کتاب تصحیح شده است.
از مجموع روایات ابن عباس، به دست می آید که رسول خدا صلی الله علیه وآله در وضو پاهای شان را مسح می کردند.
۳. شستن پا توسط عثمان
از عثمان نیز روایتی نقل کرده اند که وی پایش را میشسته است.
۴۸۹ حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا یَعْقُوبُ ثنا أبی عَنِ بن إِسْحَاقَ حدثنی محمد بن إبراهیم بن الحرث التیمی عن مُعَاذِ بن عبد الرحمن التیمی عن حُمْرَانَ بن أَبَانَ مولى عُثْمَانَ بن عَفَّانَ قال رأیت عُثْمَانَ بن عَفاَّنَ دَعَا بِوَضُوءٍ وهو على بَابِ الْمَسْجِدِ فَغَسَلَ یَدَیْهِ ثُمَّ مَضْمَضَ وَاسْتَنْشَقَ وَاسْتَنْثَرَ ثُمَّ غَسَلَ وَجْهَهُ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ غَسَلَ یَدَیْهِ إلى الْمِرْفَقَیْنِ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَسَحَ بِرَأْسِهِ وَأَمَرَّ بِیَدَیْهِ على ظَاهِرِ أُذُنَیْهِ ثُمَّ مَرَّ بِهِمَا على لِحْیَتِهِ ثُمَّ غَسَلَ رِجْلَیْهِ إلى الْکَعْبَیْنِ.
حمران بن ابان غلام عثمان بن عفان گفته است: من عثمان را دیدم که آب وضو خواست در حالی که او دم در مسجد بود. دستانش را شست، آب در دهان کرد و استنشاق کرد. پس از آن صورتش را سه بار شست و سپس دستانش را تا آرنج سه مرتبه شست و پس از آن سر خود را مسح نمود و دستش را بر گوشهای خود کشید و آن را به ریش خود کشید سپس دو پای خود را تا کعبین شست.
مسند أحمد بن حنبل، ج ۱، ص ۶۸
هیثمی بعد از نقل روایت، آن را رجال سندش را موثق میداند:
قلت رواه أحمد وهو فی الصحیح باختصار ورجاله موثقون.
الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بکر (متوفاى۸۰۷ هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج ۱، ص ۲۲۹، ناشر: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – ۱۴۰۷هـ.
نقد روایت: تعارض با روایات دیگر
این روایت، علاوه بر تعارض با قرآن، با روایات دیگر که در ابتدای مقاله ذیل عنوان «بررسی وضوی پیامبر صلی الله علیه وآله»، به نقل از عثمان بیان کردیم، در تعارض است.
نتیجه کلی:
روایات صحیحی که از منابع اهل سنت نقل شد، ثابت میکنند که رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیر مؤمنان علیه السلام در وضو پاهای مبارک شان را مسح می کرده اند. اما روایاتی که خلاف این مطلب را گفته اند؛
اولا: اکثر آنها از نظر سند تضعیف شده اند؛
ثانیا: بر فرض صحت سند، با قرآن و روایات صحیح دیگر در تعارض هستند و توان مقابله با آنها را ندارند.
ونکته مهم این که برخی از این روایات معارض، از یک نفر نقل شده است. همانند روایات حمران بن ابان که وضوی عثمان را حکایت میکنند.
ثالثا: همانطوری که گذشت، تعدادی از صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله از جمله امیرمؤمنان، ابن عباس، و تابعین وفقهای بسیاری از اهل سنت قائل به مسح کشیدن بر پا بودند.
بنابراین، هر فرد مسلمان وظیفه دارد که طبق دستور قرآن، سنت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام عمل نمایند.
مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
